Xylella fastidiosa خطرناک‌ترین بیمارگر قرنطینه‌ای در ایران

Xylella fastidiosa  یک باکتری گرم‌ منفی است که به دلیل ایجاد بیماری‌های جدی در طیف وسیعی از گیاهان، به عنوان یکی از خطرناک‌ترین بیمارگرهای قرنطینه‌ای جهان شناخته می‌شود. این باکتری با تخریب سیستم آوند چوبی گیاه، موجب اختلال در انتقال آب و مواد غذایی شده و در نهایت علائمی نظیر سوختگی برگ (leaf scorch)  و زوال تدریجی درختان را به وجود می‌آورد. اولین گزارش بیماری در سال ۱۸۹۲ توسط Newton B. Pierce در کالیفرنیا ارائه شد، وی بیماری Pierce’s Disease (PD)  را در تاک‌های انگور توصیف کرد که بعدها عامل آن، باکتری X. fastidiosa شناخته شد. اهمیت جهانی این باکتری پس از گسترش به مناطق جدید به‌ سرعت افزایش یافت و تاکنون از آمریکای جنوبی، اروپا و ایران گزارش شده است. در ایران، جداسازی و اثبات بیماری‌زایی این باکتری از بادام، مو و پسته انجام شده است. اگرچه علائم مشکوک آلودگی به این بیمارگر در سایر میزبان‌ها همچون بلوط، چنار و زیتون نیز مشاهده شده، اما نیازمند پژوهش‌های تکمیلی است. جدایه‌های گزارش شده در ایران عمدتاً متعلق به زیرگونه  X. fastidiosa subsp. multiplex  بوده‌اند. بررسی‌ها نشان داده‌اند که میزان پایداری و بقای این باکتری در محیط غیر زنده نسبتاً محدود است؛ X. fastidiosa در محیط‌های کشت اختصاصی، خارج از بافت زنده گیاه، حداکثر حدود 12 روز دوام می‌آورد و جداسازی و کشت آن بسیار دشوار است. مطالعات روی ارقام بادام نیز تفاوت قابل‌ توجهی در میزان مقاومت یا حساسیت ارقام مختلف نسبت به سویه‌های ایرانی نشان داده‌اند. یکی از چالش‌های اصلی X. fastidiosa، دامنه میزبانی فوق‌العاده وسیع آن است که بیش از ۶۰۰ گونه گیاهی از حدود ۷۰ خانواده گیاهی را در برمی‌گیرد. این گستردگی به باکتری اجازه می‌دهد تا در میزبان‌های ناپایدار گاه بدون علائم زنده بماند و نقش مخزن آلودگی را ایفا کند. انتقال این باکتری صرفاً توسط ناقلان زنده‌ای انجام می‌شود که از شیره خام گیاهان تغذیه می‌کنند؛ ناقلان مؤثر عمدتاً به دو خانواده Cicadellidae و  Aphrophoridae تعلق دارند، افزون بر آن X. fastidiosa  از طریق اندام‌های تکثیری آلوده مانند پیوندک، قلمه و نهال نیز منتقل می‌شود. علائم بیماری بسته به گونه گیاه، سویه باکتری و شرایط محیطی متفاوت است، اما علائم متداول شامل سوختگی نوک و حاشیه برگ‌ها، پژمردگی، خشکی سرشاخه‌ها و زوال تدریجی درختان میزبان است. تشخیص دقیق و زودهنگام برای کنترل بیماری حیاتی است و معمولاً با ترکیبی از روش‌های مولکولی، کشت و سرولوژیک انجام می‌گیرد. در حال حاضر درمان شیمیایی اختصاصی برای حذف X. fastidiosa  پس از استقرار در سیستم آوندی گیاه وجود ندارد. بنابراین، راهبردهای مدیریت بیماری بر پایه پیشگیری، حذف گیاهان آلوده، محدودسازی گسترش از طریق قرنطینه و استفاده از ارقام مقاوم استوار است.