مدیریت علمی برداشت و پس از برداشت، راهکار کلیدی برای حفظ کیفیت و کاهش ضایعات مرکبات

به گزارش خبرگزاری روابط عمومی پژوهشکده مرکبات و میوه‌های نیمه‌گرمسیری، جواد فتاحی‌مقدم، عضو هیات علمی مؤسسه تحقیقات علوم باغبانی و معاون پژوهشی پژوهشکده مرکبات و میوه‌های نیمه‌گرمسیری، در گفتگویی با خبرگزاری ایانا به تشریح اهمیت و اصول مدیریت برداشت و پس از برداشت مرکبات پرداخت و بر لزوم توجه به مبانی علمی و عملی این عملیات برای کاهش ضایعات و ارتقای کیفیت محصول تأکید کرد.

فتاحی‌مقدم در آغاز این گفتگو با اشاره به سابقه طولانی فعالیت‌های تحقیقاتی در زمینه مرکبات گفت: پژوهشکده مرکبات و میوه‌های نیمه‌گرمسیری قدمتی نزدیک به صد سال دارد. این مرکز در سال ۱۳۰۹ با عنوان باغ فلاحت در شهرستان رامسر تأسیس و در آن زمان به‌عنوان یکی از ایستگاه‌های تحقیقاتی زیر نظر مؤسسه اصلاح بذر فعالیت می‌کرد. در سال ۱۳۷۶ ساختار آن تغییر یافت و به مؤسسه تحقیقات مرکبات کشور تبدیل شد که زیرمجموعه سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی است. سپس در سال ۱۳۹۴ این مجموعه با تغییر ساختار سازمانی خود به پژوهشکده مرکبات و میوه‌های نیمه‌گرمسیری تغییر یافت. امروز این پژوهشکده علاوه بر تحقیق بر روی مرکبات و کیوی، مطالعات علمی خود را در زمینه محصولات دیگری همچون انار، زیتون و انجیر و دیگر میوه های نیمه گرمسیری نیز گسترش داده است.

وی ادامه داد: مطالعات پژوهشکده عمدتاً کاربردی بوده و با هدف پاسخگویی به نیازهای بخش اجرا و تولیدکنندگان انجام می‌شود. در حال حاضر ۱۹ عضو هیأت علمی در ستاد پژوهشکده و ۲۴ عضو هیأت علمی در مراکز استانی وابسته به آن فعالیت دارند. یکی از مهمترین اهداف، ارتقای کیفیت میوه، افزایش عمر انباری و کاهش ضایعات پس از برداشت است تا کشاورزان بتوانند محصولی با ارزش افزوده بالاتر روانه بازار نمایند.

معاون پژوهشی پژوهشکده مرکبات با تأکید بر اهمیت مدیریت جامع قبل و بعد از برداشت گفت: تولیدکنندگان باید بدانند که کیفیت میوه تنها به ظاهر آن محدود نمی‌شود. کیفیت ظاهری و درونی میوه تحت تأثیر تغذیه، محلول‌پاشی، مدیریت آفات و بیماری‌ها و سایر عوامل به باغی قرار دارد، اما کیفیت درونی میوه به ترکیباتی چون مواد قندی، اسیدیته و ترکیبات آنتی رادیکالی آن بستگی دارد. از این‌رو، مدیریت مؤثر هر دو مرحله پیش و پس از برداشت برای تولید محصولی باکیفیت و قابل رقابت در بازارهای جهانی ضروری است.

وی افزود: در بازارهای جهانی، کیفیت داخلی میوه از جمله طعم، عطر، درصد قند و اسید اهمیت بالایی دارد و تولیدکنندگان ایرانی نیز برای رقابت در این بازارها باید توجه ویژه‌ای به این شاخص‌ها داشته باشند. هدف ما در مرکبات و میوه‌های نیمه‌گرمسیری این است که با ارائه نتایج تحقیقات علمی و آموزش‌های کاربردی، تولیدکنندگان بتوانند ضایعات را به حداقل و کیفیت محصول را به حداکثر برسانند.

فتاحی‌مقدم با بیان اینکه زمان برداشت از کلیدی‌ترین عوامل در مدیریت پس از برداشت است، اظهار کرد: تنوع ارقام مرکبات از نظر زمان رسیدن در کشور بسیار بالاست. برای مثال، نارنگی‌های انشو مانند میاگاوا و هاشیموتو از اوایل شهریورماه در شرق مازندران آماده برداشت هستند، درحالی‌که برخی ارقام دیررس مانند والنسیا و نارنگی یاشار حتی تا اردیبهشت سال بعد نیز روی درخت باقی می‌مانند. رعایت زمان مناسب برداشت، علاوه بر حفظ کیفیت، به معنای احترام به حقوق مصرف‌کننده است، چراکه میوه‌ای با طعم، مزه و عطر مطلوب در اختیار او قرار می‌گیرد. شاخص برداشت در مرکبات معمولاً نسبت قند به اسید است. در پرتقال‌ها این نسبت باید حداقل ۶.۵ برای برداشت نوبرانه و ۷ به بالا برای نگهداری طولانی ‌مدت باشد. در نارنگی‌ها نیز این شاخص معمولاً بین ۷ تا ۸ در شرایط شمال کشور و کمی بالاتر در مناطق جنوبی است.

وی افزود در مرکبات حتما باید میزان مواد جامد محلول یا TSS با رفرکتومتر و میزان اسیدیته یا TA نمونه به روش تیتراسیون به طور جداگانه اندازه گیری شود. سپس با تقسیم میزان TSS بر TA شاخص برداشت یا عدد حدنصاب برای برداشت تعیین می شود. هر نمونه از 25 تا 30 عدد میوه تشکیل شده است که میانگین آنها عدد مدنظر خواهد بود.

وی با بیان این که معمولا مصرف کنندگان میوه مرکبات ایران و به ویژه شمال را با رنگ نارنجی و زرد پسندیده و رنگ میوه ملاک رسیدگی و خرید است افزود: ممکن است در چرخه تولید تا مصرف میوه پرتقال و یا نارنگی برخی افراد با هدف فروش میوه با قیمت نوبرانه، میوه نارس را قبل از کامل شدن نسبت قند با اسید برداشت و در فرایندی با گاز اتیلن عملیات سبززدایی را انجام دهند. در این حالت از این روش به درستی استفاده نشده است و میوه نارس ولی با پوشش زرد عرضه می شود. استفاده از رنگ مصنوعی جهت بهبود رنگ زرد کم رنگ پوست میوه به نارنجی مطلوب نیز مطلقا ممنوع و غیربهداشتی است. روزهای گرم و شب های سرد بهترین شرایط برای تغییر رنگ طبیعی میوه است. وی افزود، سبززدایی یک ابزاری برای تغییر رنگ میوه سبز رنگ ولی رسیده است که اگر اصول علمی و اخلاقی آن رعایت شود اصلا تقلب محسوب نمی شود. با اینحال می توان فرهنگ و ذائقه مردم را نیز در جهت استفاده از میوه مرکبات به ویژه نارنگی های زودرس که دارای پوست سبز ولی رسیده هستند سوق داد.

وی در ادامه با اشاره به ظرافت‌های برداشت فیزیکی میوه گفت: برداشت مرکبات اگرچه در ظاهر ساده به نظر می‌رسد، اما در صورت بی‌دقتی می‌تواند باعث خسارت‌های جدی شود. پوست مرکبات بسیار حساس است و کوچک‌ترین خراش می‌تواند زمینه‌ساز پوسیدگی میوه در انبار و سردخانه باشد. به همین دلیل، برداشت باید در ساعات خشک و بدون وجود شبنم یا بارندگی انجام شود. کارگران باید از دستکش مناسب استفاده کنند تا ناخن یا فشار انگشت باعث زخم شدن پوست میوه نشود. استفاده از قیچی‌های مخصوص با نوک گرد و برش دقیق در محل دم میوه از بروز آسیب جلوگیری می‌کند. همچنین توصیه می‌شود میوه‌های برداشت‌شده در ظروف مناسب مانند سطل یا کیسه‌های مخصوص برداشت، حمل شوند تا از تماس مستقیم و ایجاد فشار بین میوه‌ها پیشگیری شود.

او درباره ابزارهای برداشت افزود: در ایران معمولاً از سطل‌های دیواره‌دار استفاده می‌شود، اما کیسه‌های مخصوص برداشت برتری قابل‌توجهی دارند، زیرا وزن میوه به‌صورت متعادل روی بدن کارگر پخش می‌شود و هر دو دست او برای چیدن میوه آزاد است. علاوه بر این، میوه‌ها پس از پر شدن کیسه، با ملایمت از آن خارج شده و به آرامی در سبد قرار می‌گیرند که احتمال آسیب فیزیکی را به حداقل می‌رساند.

فتاحی‌مقدم با اشاره به چالش‌های نگهداری مرکبات در کشور گفت: با توجه به اینکه حجم تولید مرکبات در کشور بسیار بالا و بیش از میزان مصرف است، تنها در استان مازندران سالانه بیش از دو و نیم تا سه میلیون تن مرکبات تولید می‌شود و از سوی دیگر سلیقه مصرف‌کنندگان ایرانی مصرف میوه تازه است، لازم است بخش قابل‌توجهی از محصول تا ماه‌های پایانی سال و شب عید در انبارها نگهداری شود. در شرایط اقلیمی شمال کشور، از انبارهای معمولی موسوم به انبارهای فنی استفاده می‌شود که فاقد سیستم‌های سرمایشی یا کنترل رطوبت هستند. با این حال، رعایت سه اصل اساسی برای نگهداری مطلوب در این انبارها ضروری است: عایق‌بندی مناسب برای حفظ دما، تهویه کافی برای جلوگیری از افزایش CO₂ و حفظ رطوبت نسبی بالاتر از ۷۵ درصد جهت پیشگیری از چروکیدگی و از دست رفتن آب میوه.

وی در ادامه به فعالیت‌های تخصصی پژوهشکده اشاره کرد و گفت: در پژوهشکده مرکبات و میوه‌های نیمه‌گرمسیری، آزمایشگاه‌های تخصصی ژنتیک و به‌نژادی، تغذیه، آفات و بیماری‌ها و فیزیولوژی پس از برداشت فعال هستند. در آزمایشگاه فیزیولوژی و فناوری پس از برداشت، میوه‌های تولیدی تحت تیمارهای نوین موثر در قابلیت نگهداری قرار می‌گیرند تا بهترین روش‌های افزایش عمر انباری و حفظ کیفیت مورد بررسی قرار گیرد. پس از برداشت، میوه‌ها تحت عملیات شستشو، ضدعفونی و سورت اولیه قرار گرفته و برای نگهداری طولانی‌مدت، تیمارهای خاصی مانند استفاده از مواد ضدعفونی‌کننده، پوشش‌های پلی‌اتیلنی، واکس‌های استاندارد انباری و روش‌های محلول حفاظتی گرم یا آب‌درمانی اعمال می‌شود.

او افزود: در استفاده از پوشش‌های پلی‌اتیلنی باید دقت شود که ضخامت پلاستیک بیش از حد نباشد، زیرا منافذ تنفسی میوه را می‌بندد و باعث تخمیر و بدطعمی می‌شود. همچنین ضدعفونی قبل از بسته‌بندی الزامی است. واکس‌های انباری باید از شرکت‌های معتبر تهیه شده و دارای استانداردهای لازم باشند. واکس‌های انباری علاوه بر محافظت از سطح میوه، مانع از تنفس طبیعی آن نمی‌شوند و کمک می‌کنند تا میوه طراوت، طعم و رنگ طبیعی خود را دو تا سه ماه حفظ کند. به هیچ وجه نباید از دو نوع پوشش بطور هم زمان بطور مثال پلاستیک و واکس روی میوه استفاده شود.

در پایان، فتاحی‌مقدم تأکید کرد: مدیریت علمی و دقیق مراحل برداشت و پس از برداشت نه ‌تنها از ضایعات میوه می‌کاهد، بلکه به ارتقای کیفیت محصول، افزایش عمر انباری، توسعه صادرات و در نهایت افزایش درآمد تولیدکنندگان منجر می‌شود. در سال های اخیر با انتقال دانش فنی به تولیدکنندگان، سورتینگ داران و ذخیرسازان میوه مرکبات شاهد کاهش ضایعات مرکبات به متوسط کمتر از 15 درصد هستیم و در شرایط استفاده از محلول حفاظتی گرم میزان ضایعات کمتر از 1 تا 2 درصد است. امیدواریم با گسترش آموزش‌های علمی و بهره‌گیری از نتایج پژوهشی منتشر شده، شاهد ارتقای جایگاه مرکبات ایران در بازارهای داخلی و بین‌المللی باشیم.