بررسی اهمیت بومشناختی و مدیریتی درختان زیستگاهی در اکوسیستمهای جنگلی خشک و نیمهخشک
محسن جوانمیریپور
بخش تحقیقات جنگل و مرتع، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان کرمانشاه
بهرهگیری از دانش علمی، فناوریهای نوین و مشارکت همگانی، درختان زیستگاهی را بهعنوان ستون اصلی اکوسیستمهای جنگلی در مناطق خشک و نیمهخشک شناسایی، حفاظت و به نسلهای آتی منتقل کنند. این درختان که معمولاً بالای ۱۵۰ سال عمر دارند و تنها ۳ تا ۵ درصد از تراکم جنگلهای بالغ را تشکیل میدهند، زیستگاه هزاران گونه جانوری و گیاهی بوده و قادر به حفظ تا ۶۰ درصد تنوع زیستی جنگل هستند. ساختارهای ویژهای مانند حفرههای طبیعی، پوست کندهشده و شاخههای شکسته، شرایط زیستی مناسبی برای گونههای وابسته فراهم میکنند و شبکههای حیات پیچیدهای را شکل میدهند (شکل 1).درختان زیستگاهی قطور جنگلهای زاگرس
خدمات اکوسیستمی مهمی که این درختان ارائه میدهند شامل کنترل طبیعی آفات، گردهافشانی، تنظیم دما و رطوبت محیط و تسریع چرخه مواد مغذی است. چوب پوسیده این درختان سریعتر از بقایای گیاهی معمولی تجزیه شده و مواد مغذی را به خاک بازمیگرداند، همچنین رطوبت و دمای محیط را به صورت بهینه تنظیم میکند. از آنجا که این درختان بهعنوان بانکهای زنده ذخیره ژنتیکی عمل میکنند، مقاومت بالاتر به بیماریها و تنوع ژنتیکی بیشتر بذرهای تولیدی آنها به سازگاری نسلهای آینده با تغییرات اقلیمی کمک میکند.
با وجود این نقشها، درختان زیستگاهی با تهدیدات شدیدی همچون قطع بیرویه، مدیریت نادرست (بهویژه حذف درختان پوسیده)، خشکسالی، آفات، آتشسوزیها، آلودگی هوا، گونههای مهاجم و فشارهای توسعه انسانی و گردشگری نابسامان مواجهاند. این مسائل تأثیرات منفی گستردهای بر تنوع زیستی، چرخه مواد مغذی و ذخایر ژنتیکی دارند.
به منظور حفاظت موثر، استفاده از فناوریهای نوین مانند GIS، پهپادها، حسگرهای چندطیفی و نشانگرهای RFID برای شناسایی، پایش و مدیریت درختان زیستگاهی توصیه شده است. همچنین ایجاد بانکهای داده و توسعه دستورالعملهای مدیریتی ویژه، نقش مهمی در حفظ این منابع دارد.
حفاظت مشارکتی با جلب همکاری جوامع محلی، تشکیل گروههای مردمی، تأمین منابع مالی پایدار از طریق صندوقهای حمایتی و توسعه اکوتوریسم مسئولانه، ضمن ایجاد منابع اقتصادی، آگاهی عمومی را افزایش میدهد. آموزش عمومی و تخصصی، تولید مستندهای علمی و بهرهگیری از فناوریهای نوین همچون واقعیت مجازی نیز در افزایش دانش و حساسیت نسبت به این میراث طبیعی مؤثر است.
از لحاظ قانونی، تقویت چارچوبهای حقوقی با جریمههای بازدارنده برای قطع غیرمجاز، تشویق مالکین به حفاظت از طریق معافیت مالیاتی و الزام به ارزیابی زیستمحیطی در پروژههای توسعهای مجاور این درختان ضروری است. همکاریهای بینالمللی برای حفاظت از ذخایر ژنتیکی و تبادل اطلاعات مدیریتی نیز اهمیت زیادی دارد.
در نهایت، حفاظت از درختان زیستگاهی، نه تنها یک ضرورت بومشناختی، بلکه سرمایهگذاری اخلاقی و اقتصادی برای تضمین پایداری اکوسیستمها و رفاه نسلهای آینده است. این درختان ستون فقرات جنگلها هستند و نابودی هر یک معادل از دست دادن یک کتابخانه طبیعی و بومشناختی است که حاصل قرنها تکامل و سازگاری است. مدیریت پایدار جنگلها بدون حفاظت هدفمند و جامع از این درختان ممکن نیست و تمام ابعاد بومشناختی، اقتصادی و اجتماعی باید مدنظر قرار گیرد (شکل 2).
شکل 2: درختان خشکیده و قطور جنگلهای خشک و نیمه خشک زاگرس
