تاریخچه موسسه
برپایه اسناد و مدارک موجود، تا دوره قاجار، هیچ تشکیلات و ساختار منسجم و سازمانیافتهای برای مدیریت منابع طبیعی تجدید شونده در ایران وجود نداشت. طبیعتاً، تا این زمان، هیچگونه مدیریتی در حوزه بهرهبرداری علمی و فنی از منابع طبیعی انجام نمیگرفت. نخستین بار و در تاریخ ۲۹ اسفند ۱۲۸۴، سازمان اداری مشخصی در تشکیلات اداری کشور مطرح و به مجلس پیشنهاد شد. در این تشکیلات، ادارهای تحت عنوان “اداره شوسه و راهآهن و جنگلها” در وزارت فوائد عامه تشکیل شد. طی سالهای ۱۲۹۹-۱۲۸۸ تعدادی از بازرگانان و شرکتهای خارجی به شکل فزایندهای شروع به بهره برداری از درختان شمشاد، گردو و بلوط جنگلهای شمال نموده و مواد بدست آمده را با پرداخت عوارض ناچیز به گمرک از کشور خارج میکردند. از اینرو دولت با ملاحظه آمار گمرکی، متوجه اهمیت جنگلها و لزوم حفاظت و صیانت از آن شد. در سال ۱۲۹۶ به موجب تصویب نامه هیأت وزیران، “شعبه جنگلها” در تشکیلات وزارت فوائد عامه و تجارت و فلاحت دایر گردید. بدین ترتیب، هستههای اولیه تشکیلات منابع طبیعی در کشور شکل گرفت و در سال ۱۲۹۹ شمسی، “وزارت فلاحت و تجارت”، ادارهای هر چند ابتدایی در جنگلهای شمال کشور تأسیس کرد. وظیفه این اداره، نقشهبرداری از جنگلها، تفکیک جنگلهای خصوصی از دولتی و تعیین جنگلهای بکر و صنعتی از جنگلهای مخروبه و بوتهزار بود.
در سال ۱۳۱۷ در اداره امور کشاورزی، “دایره جنگل” در اداره کل فلاحت تأسیس و تصدی آن در سال ۱۳۱۸ به آقای مهندس کریم ساعی واگذار گردید. در اثر اقدامات مجدانه مرحوم مهندس ساعی، توجه اداره کل کشاورزی بیش از پیش به موضوع جنگلها معطوف و در پی آن در سال ۱۳۱۹ اداره جداگانهای بنام “اداره جنگلبانی” به ریاست خود ایشان تشکیل شد. پس از تشکیل این اداره، آقای مهندس ساعی گزارش جامعی درباره لزوم تشکیل سازمان جنگلبانی تهیه نمود. در سال ۱۳۲۱ اداره جنگلبانی به “اداره کل جنگلها” تبدیل گردید.
با تصویب برنامه اول عمرانی کشور در سال ۱۳۲۷، هیئت وزیران، وزارت کشاورزی را موظف کرد به منظور حفظ و حراست جنگلها ، بنگاهی به نام “بنگاه جنگلها” تشکیل دهد و وزارت دارایی مکلف گردید تمام جنگلهای دولتی و مراتع واقع در حوزه آن جنگل را به بنگاه جنگلها منتقل نماید. براساس این قانون، بنگاه جنگلها دارای شخصیت حقوقی مستقل بود و تحت نظر وزارت کشاورزی قرار گرفت. در سالهای ۱۳۳۱ تا ۱۳۳۴ جنگلهای شمال کشور به دلیل تخریب و قطع درختان جنگلی به شدت دستخوش بحران شد. درختان زیادی بدون رعایت اصول علمی و با شدت زیاد قطع شد و این بحران در تخریب جنگل به اضافه عوامل دیگر موجب شد که هیأتهای نظامی وارد کار جنگل شوند. مجموع این تحولات در عرصه مدیریت منابع طبیعی کشور منجر به تشکیل “سازمان جنگلبانی” همچنین تصویب قانون جنگلها و مراتع در سال ۱۳۳۸ گردید. در این سال پس از تصویب قانون جنگلها و مراتع کشور، به موجب تصویبنامه شماره ۲۸۵۰۰ مورخ ۱۳۳۸/۱۱/۲۱، بنگاه جنگلها به “سازمان جنگلبانی ایران” تبدیل گشت و سازمان جدید با اختیاراتی که در قانون فوق الذکر پیش بینی شده بود شروع به کار کرد.
با آشکار شدن اهمیت و ضرورت اصلاح و بازسازی پوشش گیاهی تخریب یافته در کشور، دامنه مطالعات و تحقیقات در این حوزه وسیع تر شد و به مرور، ایستگاه های تولید بذر گیاهان مرتعی طی سال های ۱۳۳۹ تا ۱۳۴۳ ایجاد و راه اندازی گردید و مطالعات “آگرونومی و به زراعی و به نژادی” روی آنها انجام شد. در این دوره، مرکز بررسی های مراتع هُمند آبسرد در منطقه نیمه استپی سرد کشور، تأسیس گردید. برای گسترش مطالعات و تحقیقات منابع طبیعی در استان های تهران و مرکزی، درمجموع، تعداد ۱۷ قُرق و ایستگاه تحقیقاتی نظیر، نودهک قزوین و رود شور (معرف مراتع استپی)، در شرایط مختلف اکولوژیکی کشور ایجاد شد. علاوه بر این، تعداد ۶ قُرق یا ایستگاه فرعی تحقیقاتی نیز در استان های اصفهان، چهارمحال و بختیاری و فارس دایر گردید.
تحولات دهه ۴۰، بهعنوان نقطه عطف تغییرات ساختاری در امر پژوهش و اجرا در منابع طبیعی و محیطزیست، بسیار مهم و در خور توجه است. در سال ۱۳۴۶ با تشکیل “وزارت منابع طبیعی”، اهمیت جوامع گیاهی و زیستگاههای طبیعی بیش از پیش رونق گرفت. بدین ترتیب، مقارن با تشکیل وزارت منابع طبیعی در سال ۱۳۴۶و افزایش حجم اقدامات و فعالیت های دولت در حوزه منابع طبیعی همچنین ضرورت تمرکز تحقیقات منابع طبیعی، زمینه های تشکیل مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور فراهم شد و نهایتاً پس از شکل گیری اجماع و وفاق ملی برای تأسیس یک نهاد پژوهشی مستقل در زمینه تحقیقات مربوط به جنگلها و مراتع، در تاریخ ۱۳۴۸/۱۰/۰۸، قانون تشکیل “مؤسسه تحقیقات منابع طبیعی” در مجلس شورای ملی وقت، تصویب و جهت اجرا به وزارت منابع طبیعی ابلاغ گردید.
براساس این قانون به وزارت منابع طبیعی وقت اجازه داده شد به منظور تحقیق و مطالعه و تمرکز تحقیقات مربوط به آن قسمت از منابع طبیعی کشور که طبق قانون به عهده وزارت مذکور بوده، مؤسسهای به نام “مؤسسه تحقیقات منابع طبیعی” را تأسیس نماید. مع الوصف، هسته اولیه تشکیل “مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور” با هدف انجام تحقیقات و مطالعات در راستای شناسایی، حفاظت، احیاء، بهرهبرداری و مدیریت پایدار عرصه جنگلها، مراتع و بیابان های کشور شامل رستنیهای کشور، بستر رویش، عوامل محیطی زنده و غیرزنده آنها و فرآوردههای وابسته اعم از صنعتی، دارویی، سمی و …، در نیمه دوم دهه ۴۰ تکوین یافت.
بعدها با انحلال وزارت منابع طبیعی در تاریخ ۱۳۵۰/۱۱/۱۲ و تشکیل “سازمان جنگلها و مراتع کشور”، مؤسسه تحقیقات منابع طبیعی به صورت مستقل زیر نظر معاونتی در وزارت کشاورزی و منابع طبیعی به فعالیت خود ادامه داد.
در سال ۱۳۵۳، قانون تشکیل “سازمان تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی” به تصویب مجلس رسید و مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور تا سال ۱۳۶۹ وابسته به این سازمان در مجموعه وزارت کشاورزی بود. در اواسط سال ۱۳۶۹بر اساس ماده واحده قانون تفکیک وظایف وزارتخانههای کشاورزی و جهاد سازندگی مصوب ۶۹/۶/۱۱ مجلس شورای اسلامی، مؤسسه در زیرمجموعه وزارت جهاد سازندگی و ذیل معاونت آموزش و تحقیقات این وزارتخانه قرار گرفت. با تشکیل وزارت جهاد کشاورزی در سال ۱۳۷۹، این مؤسسه در زیرمجموعه سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی(تات) به فعالیت خود ادامه داده است.
در حال حاضر، “مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور”، اقدامات و فعالیتهای علمی-پژوهشی خود را در ۱۰ بخش و گروه تحقیقاتی و متجاوز از ۵۰ گروه تخصصی در حوزه تحقیقات جنگل، مرتع، گیاهشناسی، بیابانزدایی، صنوبر، گیاهان دارویی، علوم چوب و کاغذ، حمایت و حفاظت، زیست فنآوری، بانک ژن و مکانیزاسیون منابع طبیعی و در سطح ۳۰ مرکز تحقیقات استانی و ۸۸ ایستگاه ملی و منطقهای، سازماندهی و اجرایی نموده است. هرباریوم مرکزی ایران، بانک ژن منابع طبیعی ایران، بانک حفاظت گیاهی فراسرد، سه ایستگاه تحقیقات ملی: هُمند آبسرد، سیراچال و البرز، از مراکز و زیرساخت های علمی پشتیبان وابسته به ستاد مؤسسه هستند.